Faaidooyinka Caafimaad Yaanyada ama Tomato
Yaanyada, oo sidoo kale loo yaqaan “tomato,” waa midho hodan ku ah nafaqooyin badan oo muhiim u ah jirka bini’aadamka. Waa cunto caan ah oo si ballaaran loogu adeegsado cunnada maalinlaha ah, waxaana lagu daro suugada, saladka, maraqa iyo cuntooyin badan oo kale. Inkasta oo yaanyada inta badan loo yaqaanno dhadhan fiican iyo qurxin cunto, haddana faa’iidooyinka caafimaad ee ay leedahay waa kuwo aad u badan oo xitaa ka dhigaya in ay ka mid noqoto miraha ugu caafimaadka badan aduunka. Qormadan waxay iftiiminaysaa faa’iidooyinka caafimaad ee yaanyada, iyadoo si qoto dheer u eegaysa maaddooyinka nafaqo ee ku jira iyo sida ay ugu adeegaan jirka.
Yaanyadu waxa ay aad ugu hodan tahay antioxidants, gaar ahaan maaddada lycopene, taas oo yaanyada u siisa midabka cas. Lycopene waa antioxidant xoog leh oo la ogaaday inuu gacan ka geysan karo ka hortagga unugyada kansarka. Daraasado caafimaad ayaa muujiyey in dadka si joogto ah u cunay yaanyo ay leeyihiin khatar hooseysa oo ku saabsan kansarka mindhicirka, kansarka naasaha iyo kan qanjirka ragga (prostate cancer). Lycopene waxa uu sidoo kale ka hortagaa gabowga unugyada wuxuuna kor u qaadaa caafimaadka guud.
Sidoo kale, yaanyadu waxay hodan ku tahay fitamiin C, kaas oo muhiim u ah ilaalinta habka difaaca jirka. Fitamiin C-ga waxa uu ka caawiyaa jirka in uu la dagaallamo caabuqyada, wuxuu hagaajiyaa bogsashada nabarrada, wuxuuna xoojiyaa jirka si uu uga hortago infekshannada. Cunista yaanyada waxay si dabiici ah kor ugu qaadaysaa adkaysiga jirka, taasoo yareyn karta fursadda ah in qofku si sahlan u xanuunsado.
Yaanyadu waxa ay leedahay fitamiin K iyo kalsiyum, oo muhiim u ah caafimaadka lafaha. Fitamiin K-ga waxa uu door muhiim ah ka ciyaaraa samaynta unugyada dhiigga iyo xoojinta lafaha, halka kalsiyum-ku uu muhiim u yahay adkaysiga iyo kobaca lafaha. Dadka si joogto ah u cuna yaanyo waxay yareeyaan halista lafaha jabaya ama lafo-beelka (osteoporosis), gaar ahaan dadka da’da ah.
Intaa waxaa dheer, yaanyadu waxay faa’iido weyn u leedahay wadnaha. Lycopene-ka, fitamiin C-ga iyo potassium-ka ku jira yaanyada ayaa si wadajir ah uga shaqeeya yareynta cadaadiska dhiigga, hagaajinta socodka dhiigga iyo dhimista dufanka xun ee dhiigga (LDL cholesterol). Daraasado caafimaad ayaa muujiyey in dadka si joogto ah u cunaa yaanyo ay leeyihiin khatar yar oo la xiriirta cudurrada wadnaha sida wadne istaagga iyo istaroogga.
Dhinaca aragga, yaanyadu waxay ku fiican tahay caafimaadka indhaha. Waxay ka kooban tahay fitamiin A oo muhiim u ah ilaalinta aragga, gaar ahaan xilliyada mugdiga ah. Fitamiinkan waxa uu ka hortagaa xanuunnada indhaha sida indho-beelka (night blindness) iyo xanuunka indhaha ee la xiriira da’da (macular degeneration). Caruurta iyo dadka waayeelka ahba waxay ka faa’iidi karaan cunista yaanyada si ay u ilaashadaan arag fiican.
Yaanyadu sidoo kale waxay door weyn ka ciyaartaa ka hortagga bararka iyo caabuqa. Maaddooyinka antioxidants-ka ah iyo fitamiinada ku jira waxay gacan ka geystaan yareynta bararka unugyada jirka. Taasi waxay faa’iido u leedahay dadka qaba cudurrada la xiriira caabuqada sida arthritis-ka, asthma iyo cudurrada ku dhaca sambabada.
Mid kale oo ka mid ah faa’iidooyinka yaanyada ayaa ah in ay tahay cunto ku habboon dadka doonaya in ay miisaanka iska yareeyaan. Yaanyadu waxa ay ka koobantahay biyo badan iyo kalooriyo yar, taasoo ka dhigaysa cunto buuxisa caloosha iyadoo aan dufan badan lahayn. Waxay si fiican uga caawisaa xakameynta rabitaanka cunno xad-dhaaf ah, iyadoo isla markaana jirka siinaysa nafaqo muhiim ah.
Cunista yaanyada waxay sidoo kale hagaajin kartaa dheefshiidka. Fiber-ka ku jira yaanyada wuxuu kobciyaa dhaq-dhaqaaqa saxarada wuxuuna ka hortagaa calool-fadhiga. Sidoo kale, yaanyadu waxay leedahay astaamo yaraynaya aashitada caloosha, taasoo u wanaagsan dadka la ildaran calool xanuunka ama xiidmo xasaasiyad leh.
Maqaarka ayaa si weyn uga faa’iidaysta yaanyada. Yaanyadu waxay hodan ku tahay fitamiino iyo antioxidants hagaajiya caafimaadka maqaarka. Waxay yaraysaa finan-ka, waxayna daah-furtaa maqaarka iyadoo si dabiici ah u nadiifinaysa. Dadka qaarkiis waxay xitaa yaanyo ceeriin ah ku marsadaan wajiga si ay u yareeyaan saliidda iyo xumbooyinka maqaarka. Dhibcaha midabka madow ee wajiga ama gubashada qorraxda ayaa sidoo kale laga yareyn karaa iyadoo la isticmaalayo yaanyo.
Dadka qaba cudurka macaanka waxay yaanyada uga faa’iidi karaan hoos u dhigista heerarka sonkorta dhiigga. Fiber-ka iyo antioxidants-ka ku jira yaanyada waxay kor u qaadaan dheellitirka sokorta dhiigga iyadoo aan keenin koror degdeg ah. Waxaa kaloo muhiim ah in yaanyadu leedahay carbohydrates aad u yar, taas oo ka dhigaysa mid habboon dadka sonkorowga leh.
Waxaa la xusuusnaan karaa in yaanyada la cuni karo iyadoo ceeriin ah, la kariyey ama xitaa la miiray oo lagu cabbo. Si kastaba ha loo cuno, yaanyadu waxay sii ilaalinaysaa inta badan nafaqooyinkeeda. Waxa ay si fiican ula jaanqaadi kartaa cuntooyinka kale ee caafimaadka leh sida basasha, toonta, saliid saytuunka, iyo khudradda kale.
Gabagabadii, yaanyada waa miro mucjiso ah oo caafimaadka u leh jirka oo dhan. Waxaa laga helaa fitamiino, antioxidants, macdano, iyo biyo badan, kuwaas oo si wadajir ah u xoojiya caafimaadka wadnaha, indhaha, maqaarka, lafaha, iyo habka dheefshiidka. Waa cunto kaalin muhiim ah ka qaadan karta kahortagga cudurro halis ah sida kansarka iyo cudurrada wadnaha. Cunista yaanyada si joogto ah waxay noqon kartaa tallaabo sahlan oo aad kaga hortagi karto dhibaatooyin badan oo caafimaad. Waana sababta ay yaanyadu ugu jirto liiska cuntooyinka loogu taliyay in si joogto ah loo cuno si loo ilaaliyo nolol caafimaad leh oo firfircoon.
